بررسی نماد در شعر معاصر با تأکید بر آثار سلمان هراتی و سیدحسن حسینی و طاهره صفارزاده

چکیده نماد از منظر علوم بلاغی، کلمه، عبارت و یا جمله ای است که علاوه بر معنای ظاهری، طیف معنایی گسترده ای را به خواننده القا کند. بیان اندیشه های غامض عرفانی و انعکاس غیرمستقیم اندیشه های سیاسی و اجتماعی در قالب نمادین، سبب ظهور ویژه نماد در گستره شعر فارسی شده است. در ادبیات معاصر، علاوه بر عوامل مذکور، بروز مکاتبی که گرایش خاص به ابهام دارند، توجه به نمادپردازی را افزون تر می نماید. از این رو بررسی نمادهای شعر معاصر گره گشای ابهام حاکم بر آنهاست. در این پژوهش، نمادهای موجود در شعر هراتی، حسینی و صفارزاده (از هر کدام سه دفتر شعر) که از شاعران برجسته انقلاب و جنگ محسوب می شوند، در سه دیدگاه کلی معنایی، اجزا و عناصر تشکیل دهنده و میزان ابهام مورد بررسی قرار گرفته اند. دیدگاه معنایی، نماد را از لحاظ ارتباط با حوزه های فکر و اندیشه، مانند: اندیشه های اجتماعی، سیاسی، عرفانی و مذهبی مورد بررسی قرار می دهد. برخلاف نمادهای اجتماعی، (به جز یک مورد) نمادهای صرفا سیاسی در این پژوهش یافت نشد، بلکه معمولا در تلازم با نمادهای اجتماعی به کار رفته اند و فصل مشترک آنها، مسائل مربوط به انقلاب و دفاع مقدس است. نمادهای عرفانی و مذهبی در عین استقلال توانسته اند نمادهای اجتماعی و سیاسی را تحت تاثیر قرار داده و نمادهای چندوجهی به دست بدهند. توجه به این نکته لازم است که نمادها به جهت معنایی می توانند با گذشت زمان و تغییر شرایط، دگردیسی معنایی داشته باشند. نماد از دیدگاه اجزا و عناصر تشکیل دهنده، در دو دسته نمادهای طبیعی (شامل عناصر و مظاهر طبیعی و نمادهای حیوانی) و نمادهای غیرطبیعی (شامل نمادهای انسانی و نمادهای تاریخی و اسطوره ای) جای می گیرد که نمادهای طبیعی، بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده اند. در بررسی نماد از دیدگاه میزان ابهام، نمادهای حقیقی- نماد مطابق با تعریف اصلی خود- و موارد نزدیک به نماد، یعنی کنایه-های رمزی و استعاره های نمادنما قابل تعریفند. نتایج نشان می دهد که هراتی با 55درصد صفارزاده با 8 .30 درصد و حسینی با 2 .14 درصد در رده های اول تا سوم نمادپردازی قرار گرفته اند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که جنسیت در روند نمادپردازی تاثیری ندارد، بلکه بسته به سبک و رویکرد شاعر است.